Jifunze kuhusu Ufugaji wa Kambale
Kitabu hiki kimeandaliwa mahsusi kwa ajili ya Mtanzania anayeanza, kikielekeza hatua za msingi, kuanzia maandalizi hadi kuvuna, kwa lengo la kufanya ufugaji wa kambale uwe biashara yenye faida na endelevu.
UTANGULIZI
Sura ya 1: KWANINI UFANYE UFUGAJI WA KAMBALE?
Ufugaji wa samaki (Aquaculture) unaendelea kukua kwa kasi nchini Tanzania. Kati ya samaki wengi wanaofugwa, Kambale (Catfish) imekuwa chaguo namba moja kwa wafugaji wengi wapya na wakongwe. Sura hii inachambua sababu za msingi zinazokufanya uchague kambale kama biashara yako.
1.1. Utambulisho wa Kambale (Clarias gariepinus)
Kambale tunayozungumzia hapa kwa lugha ya kitaalamu inaitwa African Sharptooth Catfish (Clarias gariepinus). Inatambulika kwa sifa zake za kipekee:
- Umbo: Samaki huyu hana magamba, ngozi yake ni laini. Ina kichwa kipana na mdomo mpana wenye ‘masharubu’ marefu (barbels) manne hadi sita, ambayo inaitumia kutafuta chakula.
- Mfumo wa Kupumua: Tofauti na samaki wengine kama Sato (Tilapia), Kambale ina viungo saidizi vya kupumulia hewa (Accessory Breathing Organ). Hii inamaanisha inaweza kupumua hewa moja kwa moja kutoka angani, jambo ambalo linaifanya iweze kuishi katika maji machafu, yenye matope, au yenye kiwango kidogo sana cha oksijeni.
- Ustahimilivu: Ni samaki mgumu na sugu sana kwa magonjwa na mabadiliko ya hali ya hewa ikilinganishwa na samaki wengine.
1.2. Umuhimu wa Kambale Kiuchumi na Kijamii
Ufugaji wa Kambale unatoa mchango mkubwa katika uchumi wa kaya na taifa kwa ujumla:
- Mahitaji Makubwa Sokoni (Demand-Driven): Kambale ni samaki anayependwa sana na wanunuzi, hasa katika maeneo ya mijini. Inauzika kwa urahisi kama samaki wa kuchoma (smoked/grilled) au kukaanga. Ladha yake ya kipekee na ukosefu wa mifupa midogo midogo (fine bones) humfanya kuwa chaguo bora kuliko samaki wengine.
- Kupunguza Upungufu wa Samaki: Tanzania ni nchi yenye maziwa na bahari, lakini rasilimali za samaki wa asili zinapungua kutokana na uvuvi haramu na ongezeko la idadi ya watu. Ufugaji wa Kambale unasaidia kuziba pengo la protini na kusaidia kupunguza shinikizo la uvuvi kwenye vyanzo vya maji asilia.
- Chanzo Kizuri cha Lishe na Protini: Kambale ina kiwango cha juu cha protini (muhimu kwa afya na ukuaji), na ina kiwango kizuri cha mafuta yenye afya (Omega-3 fatty acids). Hii inaboresha lishe, hasa katika maeneo ya vijijini.
- Uwezo wa Kuongeza Kipato na Ajira: Ufugaji hutoa ajira kwa vijana na wanawake katika minyororo yote ya thamani, kuanzia uuzaji wa vifaranga, uzalishaji wa chakula, ufugaji wenyewe, usindikaji (kukaanga/kuchoma), na uuzaji wa mwisho.
1.3. Faida za Kufuga Kambale Kwa Mtanzania Anayeanza: Kasi ya Soko na Ustahimilivu
Kama mfugaji anayeanza, Kambale inakupa faida hizi za kipekee:
| Faida ya Msingi | Maelezo kwa Mfugaji Anayeanza |
|---|---|
| Ustahimilivu wa Juu (Resilience) | Kambale haifi kirahisi. Inaweza kuishi hata maji yakichafuliwa au oksijeni ikipungua. Hii inamkinga mfugaji mpya dhidi ya hasara kubwa zinazoweza kutokea kwa Sato (Tilapia). |
| Kasi ya Ukuaji Haraka (Rapid Growth) | Chini ya usimamizi mzuri, kambale huweza kufikia uzito wa soko (kama gramu 500 hadi 1kg) ndani ya miezi 5 hadi 7 tu. Hii inahakikisha mtaji wako unarudi haraka (Quick Return on Investment – ROI). |
| Ufugaji wa Msongamano Mkubwa (High Density) | Kutokana na uwezo wake wa kupumua hewa ya anga, unaweza kufuga Kambale wengi sana katika nafasi ndogo (mfano, hadi samaki 100 kwa mita moja ya ujazo – 100/m$^3$). Hii huongeza faida katika eneo dogo. |
| Kukubali Chakula Chochote | Ingawa chakula cha kibiashara ndicho bora, kambale hula karibu kila kitu (Omnivorous), ikiwa ni pamoja na mabaki ya chakula, pumba, au samaki wadogo wadogo. |
SEHEMU YA KWANZA: MAANDALIZI YA MSINGI NA MIUNDO MBINU
Sura ya 2: UCHAGUZI WA ENEO NA MFUMO WA UFUGAJI
Kufanya uamuzi sahihi kuhusu eneo na mfumo wa ufugaji ndiyo hatua muhimu zaidi ya kwanza. Uamuzi huu huamua gharama za mwanzo, uendeshaji, na ufanisi wa biashara yako.
2.1. Vigezo vya Kuchagua Eneo la Kufugia (Udongo, Maji, Umeme)
Uchaguzi wa eneo unapaswa kutegemea mambo makuu matatu:
| Kigezo | Maelezo kwa Mfugaji wa Kambale |
|---|---|
| Udongo (Soil Type) | Ikiwa utafuga kwenye mabwawa ya udongo, chagua udongo wenye kiwango kikubwa cha mfinyanzi (Clay). Udongo wa mfinyanzi unazuia maji yasivuje, ukipunguza gharama za kuongeza maji mara kwa mara. Udongo wa mchanga (Sandy Soil) hautafaa. |
| Chanzo cha Maji (Water Source) | Lazima kuwe na chanzo cha maji cha kuaminika, mwaka mzima. Vyanzo vinaweza kuwa mto, chemchemi, au kisima. Maji yanapaswa kuwa safi na bila kemikali au viwanda vilivyo karibu vinavyoweza kuchafua maji. |
| Upatikanaji wa Umeme | Umeme unahitajika kwa ajili ya kuendesha pampu za maji (kuingiza na kutoa maji), na muhimu zaidi, kuendesha mashine za kuongeza oksijeni (Aerators). Umeme wa uhakika hupunguza hatari ya vifo vya samaki. |
| Usalama na Ulinzi | Eneo linapaswa kuwa salama dhidi ya wezi na wanyama waharibifu (kama vile ndege, mijoka, au wanyama-maji). Ulinzi wa kutosha (uzio, ulinzi wa mchana na usiku) ni muhimu sana. |
| Ukaribu na Soko | Inapendeza bwawa liwe karibu na barabara kuu au soko ili kupunguza gharama na muda wa kusafirisha samaki hadi kwa wanunuzi. |
2.2. Aina za Mifumo ya Ufugaji kwa Mkulima Mdogo
Kuna mifumo mikuu mitatu ya ufugaji wa kambale nchini Tanzania:
2.2.1. Ufugaji Kwenye Mabwawa ya Udongo (Earthen Ponds)
Huu ndio mfumo wa zamani na unaofaa zaidi kwa mfugaji mwenye eneo kubwa na mtaji mdogo wa mwanzo.
- Jinsi ya Kujenga: Inahusisha kuchimba shimo kubwa ardhini na kuunda kingo imara. Bwawa linapaswa kuwa na mfumo wa kuingiza maji (inlet) na wa kutoa maji machafu (outlet). Inashauriwa bwawa liwe na kina cha kuanzia mita 1.0 hadi 1.5 kwa kina kirefu zaidi, na liwe na mteremko mdogo kuelekea sehemu ya kutolea maji ili kurahisisha uvunaji.
- Faida:
- Gharama Nafuu ya Kuanzisha: Mashine ya kuchimba (Excavator) ndiyo gharama kubwa zaidi.
- Uzazi wa Lishe Asilia: Udongo na maji huweza kuzalisha lishe ya asili (Plankton na viumbe wadogo), ambavyo huongeza ukuaji wa samaki.
- Hasara:
- Udhibiti Mgumu wa Maji: Ni ngumu kudhibiti kwa uhakika viwango vya pH na Amonia.
- Msongamano Mdogo: Huwezi kufuga samaki wengi kama ilivyo kwenye matangi ya zege (Stocking Density ni ndogo).
2.2.2. Ufugaji Kwenye Matangi ya Zege (Concrete Tanks)
Mfumo huu unapendeza kwa ufugaji wa kisasa, hasa maeneo ya mijini au kwa wafugaji wanaotaka kufuga samaki wengi katika nafasi ndogo.
- Jinsi ya Kujenga: Zinajengwa juu ya ardhi au kwa kuchimba nusu. Zinajengwa kwa matofali na saruji na lazima ziwe na mifumo mizuri ya kuingiza maji safi na kutoa maji machafu. Zinapaswa kufunikwa kwa rangi ya kutokana na sumu (Non-toxic paint) au plaster laini ili kuzuia kuumiza samaki.
- Faida:
- Msongamano Mkubwa Zaidi: Unaweza kuweka samaki wengi sana (High Density), ambayo huongeza mapato kwa kila mita ya mraba.
- Udhibiti Rahisi wa Maji: Ni rahisi kubadilisha maji na kusafisha tangi, hivyo kudhibiti magonjwa.
- Kutumia Eneo Dogo: Inafaa sana kwa ufugaji wa nyuma ya nyumba.
- Hasara:
- Gharama Kubwa ya Ujenzi: Saruji, matofali, na vibarua hufanya ujenzi kuwa ghali sana mwanzoni.
2.2.3. Ufugaji Kwenye Matangi ya Plastiki/Turubai (Tarpaulin/Plastic Tanks)
Mfumo huu ni mzuri kwa wale wanaoanza au kwa kufanya majaribio, kwa sababu ya gharama nafuu na urahisi wa kuhamisha.
- Jinsi ya Kujenga: Tangi huundwa kwa kutumia fremu ya chuma au mbao na ndani huwekwa turubai imara (HDPE Tarpaulin) isiyopitisha maji.
- Faida:
- Gharama Ndogo ya Kuanzisha: Turubai ni nafuu kuliko zege.
- Uhamaji (Portability): Unaweza kulihamisha tangi kirahisi mahali popote.
- Usafishaji Rahisi: Ni rahisi kusafisha na kutoa kinyesi chini.
- Hasara:
- Muda Mdogo wa Maisha: Turubai huweza kuchanika au kuharibika baada ya muda (hasa jua likiwa kali).
2.3. Mchoro na Makadirio ya Gharama ya Kuanzisha Bwawa au Tangi
Kwa mfugaji anayeanza, lenga bwawa au tangi lenye uwezo wa mita za ujazo 50 (50m$^3$) ambalo huweza kufuga samaki takribani 5,000.
| Kipengele cha Gharama | Mabwawa ya Udongo (Makadirio ya Chini) | Matangi ya Zege (Makadirio ya Juu) |
|---|---|---|
| Eneo/Udongo | Gharama ya kukodi Excavator (kama siku 2) | Gharama za Zege, Matofali, Nondo, Vibarua |
| Mfumo wa Kutolea Maji | Mabomba ya PVC na Taa za Kuziba | Vipu (Valves) vya Zege na Viunga |
| Vifaa vya Kusukuma Maji | Pampu ya Kuingiza/Kutoa Maji | Pampu ya Maji na Bomba za Kusafishia |
| Jumla ya Gharama (Makadirio) | TZS 800,000 – TZS 2,500,000 | TZS 3,500,000 – TZS 7,000,000+ |
Sura ya 3: MAJI, VIFUASI, NA OKSIJENI
Maji ndio mazingira ya kambale. Zaidi ya 90% ya mafanikio yako katika ufugaji wa samaki yataamuliwa na jinsi unavyosimamia ubora wa maji.
3.1. Umuhimu wa Maji Safi (Water Quality) kwa Kambale
Kambale inaweza kuishi kwenye maji machafu, lakini haiwezi kukua haraka wala haiwezi kuwa na afya njema kwenye maji hayo. Samaki hulisha vizuri, hukua haraka, na huwa na uwezo wa kupigana na magonjwa pale tu maji yanapokuwa katika viwango vinavyohitajika.
3.2. Viwango Muhimu vya Maji (pH, Joto, Oksijeni, na Sumu ya Amonia)
Kama mfugaji, unapaswa kuwa na uwezo wa kupima na kurekebisha vigezo hivi:
| Kigezo | Kiwango Kinachohitajika | Athari ya Kiwango Kisichofaa | Mbinu ya Kupima |
|---|---|---|---|
| Kiwango cha pH (Acidity/Alkalinity) | 6.5 – 8.0 (Neutral to Slightly Alkaline) | Chini ya 6.0: Hupunguza hamu ya kula, kuharibu ngozi. Zaidi ya 9.0: Sumu ya Amonia huongezeka, na samaki hufa. | Tumia pH Meter au Test Kit (litmus paper). |
| Joto (Temperature) | 25°C – 30°C | Chini ya 20°C: Ukuaji hupungua sana, mfumo wa kinga hudhoofika. Zaidi ya 32°C: Huleta msongo na maambukizi. | Tumia Kipima Joto (Thermometer) rahisi. |
| Oksijeni Iliyeyushwa (Dissolved Oxygen – DO) | Zaidi ya 3 mg/L | Chini ya 2 mg/L: Samaki huogelea juu ya maji (gasping), huacha kula, na hatimaye hufa. | Tumia DO Meter au DO Test Kit. |
| Amonia (Ammonia – NH$_3$/NH$_4^+$) | Chini ya 0.02 mg/L | Amonia (inayotokana na kinyesi na chakula kilichooza) huunguza mapezi na matamvua (gills) na kuua samaki. | Tumia Ammonia Test Kit. |
3.3. Mfumo wa Oksijeni: Namna ya Kujua na Kuongeza Oksijeni (Aeration) Kwenye Bwawa/Tangi
Ingawa kambale huweza kuvumilia oksijeni ndogo, ukuaji bora na afya njema hupatikana tu kwa oksijeni ya kutosha.
- Jinsi ya Kujua Oksijeni Imepungua:
- Samaki huogelea juu ya maji (Gasping at the surface), hasa asubuhi au nyakati za jioni.
- Hamu ya kula hupungua sana au samaki hawali kabisa.
- Mbinu za Kuongeza Oksijeni (Aeration):
- Paddlewheel Aerators: Hizi ni mashine zinazozunguka na kuchapa maji, zikiongeza hewa ya anga ndani ya maji. Inafaa kwa mabwawa makubwa.
- Air Blowers/Diffusers: Hizi husukuma hewa kupitia mabomba yaliyo chini ya bwawa/tangi. Hewa hupanda kama viputo vidogo, ikiongeza oksijeni. Inafaa kwa matangi ya zege au plastiki.
- Kubadilisha Maji: Mbinu rahisi zaidi ni kutoa sehemu ya maji machafu (kama 30%) na kuongeza maji mapya safi.
3.4. Vifaa Muhimu vya Mwanzo (Wavu, Mita ya pH, Ndoo, n.k.)
Hakuna haja ya kununua kila kitu mara moja, lakini vifaa hivi ni muhimu kwa kuanza salama:
- Mita za Kupima Ubora wa Maji:
- pH Test Kit/Meter (Muhimu)
- Ammonia Test Kit (Muhimu sana)
- Thermometer (Kipima joto)
- Vifaa vya Kusimamia Samaki:
- Wavu wa Kushika Samaki (Scooping Net): Kwa kuhamisha samaki au kuondoa samaki waliokufa.
- Wavu wa Kuvulia (Harvesting Net): Wavu mkubwa wa kuvuna samaki wote mwishoni.
- Grader Nets: Wavu wenye matundu ya ukubwa tofauti kwa ajili ya kutenganisha samaki kulingana na ukubwa (Grading), ili kuhakikisha samaki wakubwa hawali wadogo.
- Vifaa vya Bwawa/Tangi:
- Ndoo na Brashi ndefu kwa ajili ya kusafisha kuta za tangi.
- Pampu ndogo ya kusukuma maji.
SEHEMU YA PILI: UTUNZAJI WA SAMAKI NA LISHE
Sura ya 4: KUPATA NA KUTUNZA VIFARANGA (FINGERLINGS)
Kufanikiwa kwa biashara yako kunategemea ubora wa vifaranga unavyoanza navyo. Vifaranga dhaifu vitakuletea hasara hata ufanye usimamizi mzuri vipi.
4.1. Umuhimu wa Kununua Vifaranga Bora (Stock Quality)
- Uchaguzi wa Chanzo: Nunua vifaranga kutoka kwa wazalishaji wanaoaminika na wenye leseni (hatcheries). Wazalishaji hawa wanahakikisha vifaranga vina afya, vimetunzwa vizuri, na vina asili (genetics) nzuri ya kukua haraka.
- Ukubwa Sahihi: Anza na vifaranga vyenye ukubwa wa kutosha, angalau sentimita 5-10 (5g – 10g). Vifaranga vidogo sana ni rahisi kufa.
- Afya: Kabla ya kununua, angalia ishara za afya: samaki wanapaswa kuwa wachangamfu, waogelee chini ya maji, na wasiwe na vidonda au mapezi yaliyoharibika.
4.2. Mbinu za Kuhesabu na Kuweka Samaki (Stocking Density) Kulingana na Aina ya Bwawa/Tangi
Msongamano ni idadi ya samaki unaoweka kwa kila mita ya ujazo (m$^3$).
| Aina ya Mfumo | Msongamano Unaopendekezwa (Samaki kwa 1m$^3$) |
|---|---|
| Bwawa la Udongo (Earthen Pond) | 5 – 15 samaki/m$^3$ |
| Tangi la Zege (Concrete Tank) | 20 – 50 samaki/m$^3$ (Kwa aeration nzuri) |
| Mfumo wa RAS (Advanced) | 50 – 100+ samaki/m$^3$ (Haupendekezwi kwa anayeanza) |
- Kutulia (Acclimatization): Unapopokea vifaranga, lazima uwaweke kwenye maji ya bwawa/tangi lako polepole ili kuzoea joto na viwango vya maji. Achia vifaranga ndani ya mifuko yao kwenye maji ya bwawa kwa dakika 15, kisha ongeza maji ya bwawa kidogo kidogo ndani ya mifuko kabla ya kuwaachia kabisa.
4.3. Kuhamisha Vifaranga Kutoka Kwenye Tangi Moja kwenda Lingine (Grading)
Kambale ina tabia ya ajabu iitwayo Cannibalism (kula wenzao). Samaki wakubwa huwalisha wadogo. Ili kuepuka hili, lazima ufanye Grading (kutenganisha samaki) mara kwa mara:
- Lini ya Kufanya: Inashauriwa kufanya Grading kila baada ya wiki 3 hadi 4 wakati samaki bado wadogo.
- Jinsi ya Kufanya: Tumia wavu maalum wa Grader (wenye matundu ya ukubwa maalum) kuwatoa samaki kwenye bwawa na kuwapitisha kwenye wavu. Samaki wadogo watapita, na wakubwa watabaki. Waweke samaki wa ukubwa mmoja kwenye tanki moja.
- Matokeo: Hii huongeza ukuaji sawia, hupunguza vifo kwa ulaji (Cannibalism), na hupunguza msongo (stress) wa samaki.
4.4. Utunzaji wa Vifaranga Hadi Kuwa Samaki Wanaoweza Kujitegemea (Juveniles)
Ulinzi: Katika awamu hii, mazingira ya joto na ubora wa maji ni muhimu sana. Usiruhusu joto kushuka au Amonia kuongezeka.
Awamu ya Kwanza (Wiki 1-4): Wape vifaranga chakula chenye protini ya juu zaidi (38% – 40%) katika vipande vidogo (Crumbles au Pellets ndogo). Lisha mara 4 hadi 5 kwa siku.
Awamu ya Pili (Wiki 5-8): Punguza protini kidogo (35%) na ongeza ukubwa wa pellets. Lisha mara 3 hadi 4 kwa siku.
Sura ya 5: LISHE NA CHAKULA CHA KAMBALE
Gharama ya chakula huchukua sehemu kubwa ya bajeti yako ya ufugaji wa kambale (hadi 70%). Kujua jinsi ya kulisha na kutengeneza chakula huamua faida yako.
5.1. Aina za Chakula cha Kambale na Viwango vya Protini Vinavyohitajika
Chakula cha kambale hutengenezwa kwa umbo la vidonge (pellets) vinavyoelea au kuzama:
- Floating Pellets (Chakula Kinachoelea): Kinapendelewa kwa sababu ni rahisi kuona samaki wanapokula, na unaweza kujua kiasi cha chakula kinachobaki.
- Sinking Pellets (Chakula Kinachozama): Ni cha bei nafuu lakini kinaweza kupoteza ubora wake haraka chini ya bwawa na kuchafua maji.
| Hatua ya Ukuaji | Ukubwa wa Chakula (mm) | Kiwango cha Protini (%) |
| Vifaranga (Fry) | 0.2 – 0.5 | 40% |
| Vifaranga Vikubwa (Fingerlings) | 1.0 – 1.5 | 35% – 38% |
| Samaki Wachanga (Juveniles) | 2.0 – 3.0 | 30% – 35% |
| Samaki Wakubwa (Grow-Out/Market Size) | 4.0 – 6.0 | 28% – 30% |
5.2. Utengenezaji wa Chakula Nyumbani: Viungo Rahisi na Mbinu za Kufanya
Kutengeneza chakula chako mwenyewe hupunguza gharama sana, ingawa inahitaji mashine ndogo ya kutengeneza pellets na extruder.
- Viungo Vikuu Vinavyopatikana Tanzania:
- Chanzo cha Protini: Unga wa Samaki (Fish Meal), Maharage ya Soya (Soya Bean Meal) yaliyopikwa na kusagwa, Mashudu ya Alizeti au Pamba.
- Chanzo cha Nishati/Wanga: Pumba za Mahindi/Mchele, Unga wa Muhogo (Tapioca).
- Nyongeza: Mafuta ya Samaki, Vitamin/Mineral Premix.
- Mfumo Rahisi wa Chakula (Mifano ya Asilimia):
- Unga wa Soya: 40%
- Unga wa Samaki (Asili): 20%
- Pumba ya Mahindi/Mchele: 35%
- Mafuta, Vitamini, Nyongeza: 5%
- Mbinu ya Kufanya: Saga viungo vyote, changanya sawasawa na maji ya moto, kisha pitisha kwenye mashine ya kutengeneza pellets (pelletizer). Kisha zikaushe pellets hizi chini ya jua hadi zikauke kabisa (unapokanyaga ziwe ngumu) kabla ya kuhifadhi.
5.3. Mbinu Bora za Kulisha Samaki: Kiasi, Muda, na Marudio ya Kulisha
- Kiasi (Feeding Rate): Samaki hulishwa kwa asilimia ya uzito wa mwili wao kila siku.
- Vifaranga: Lisha 5% – 8% ya uzito wa samaki.
- Samaki Wakubwa: Lisha 2% – 3% ya uzito wa samaki.
- Muda (Timing): Lisha angalau mara 2 hadi 3 kwa siku. Lisha asubuhi na mapema (7-9 asubuhi) na jioni (4-6 jioni). Usilishe wakati wa jua kali.
- Kutathmini Ulaji: Lisha kiasi unachofikiri kinatosha, na uangalie samaki wale kwa muda wa dakika 15 – 20. Chakula chochote kinachobaki baada ya muda huo, punguza kiasi cha chakula siku inayofuata. Chakula kinachobaki huaribu maji haraka.
5.4. Jinsi ya Kuhesabu Gharama za Chakula kwa Mzunguko Mzima wa Ufugaji
Huu ndio uchambuzi muhimu zaidi wa kifedha:
- Uzito wa Mwisho Lengo: Fikiria unataka kuvuna samaki 5,000 na kila samaki awe na uzito wa 0.8 kg. Uzito jumla unaotarajia kuvuna ni 4,000 kg.
- Kiwango cha Ubadilishaji wa Chakula (FCR – Feed Conversion Ratio): Hii ni kiasi cha chakula kinachohitajika ili samaki aongezeke kwa kilo 1. Kwa Kambale, FCR nzuri ni kati ya 1.0 hadi 1.5. Tuchukulie FCR = 1.3.
- Kiasi cha Chakula Kinachohitajika: Kilo 4,000 x 1.3 = 5,200 kg za chakula.
- Jumla ya Gharama ya Chakula: Ikiwa bei ya chakula cha kibiashara ni TZS 2,500 kwa kilo, basi gharama ya jumla ya chakula ni: 5,200 kg x TZS 2,500 = TZS 13,000,000 kwa mzunguko mzima wa miezi 6.
Kumbuka: Utaokoa pesa nyingi (zaidi ya 30%) ikiwa utatengeneza chakula chako mwenyewe, lakini hakikisha ubora wa chakula chako uko juu.
SEHEMU YA TATU: USIMAMIZI NA BIASHARA
Sura ya 6: KUDHIBITI MAGONJWA NA CHANGAMOTO
Ufugaji wa samaki, kama biashara nyingine yoyote, utakutana na changamoto. Ni muhimu kuzifahamu mapema na kujiandaa kukabiliana nazo, hasa magonjwa na masuala ya kifedha.
6.1. Dalili za Magonjwa ya Kawaida ya Kambale (Bakteria, Fangasi, n.k.)
Ingawa Kambale ni sugu, inaweza kushambuliwa na magonjwa, hasa pale ubora wa maji unaposhuka, au inapokuwa na msongamano mkubwa.
| Aina ya Magonjwa | Dalili na Ishara | Mbinu za Kinga na Utatuzi wa Kwanza |
| Magonjwa ya Bakteria (Bacterial Infections) | Vidonda vyeupe au vyekundu kwenye ngozi, hasa kichwani au kwenye mapezi. Samaki kuwa wavivu, au tumbo kuvimba. | Kinga: Dumisha ubora wa maji. Matibabu ya Kwanza: Tumia chumvi ya meza (Non-iodized Salt) kwenye maji (kama gramu 1 kwa lita 1 ya maji) kwa muda mfupi. Wasiliana na daktari wa samaki kwa ajili ya Antibiotics. |
| Magonjwa ya Fangasi (Fungal Infections) | Vifundo vya pamba (Cotton-like growths) vyeupe au kijivu kwenye ngozi, matamvua (gills), au macho. Hutokea mara nyingi samaki wanapojeruhiwa au kuwa na msongo. | Kinga: Epuka kuwajeruhi samaki wakati wa grading. Matibabu: Tumia Potassium Permanganate (kwa kiasi kidogo sana na kwa uangalifu mkubwa) au Formalin (kwa maelekezo ya kitaalamu). |
| Magonjwa ya Vimelea (Parasites – Protozoa) | Samaki kujikuna kwenye kuta za bwawa/tangi. Samaki kupoteza rangi (kuwa wepesi). Kutoa kamasi nyingi. | Kinga: Usiingize maji yenye vimelea kutoka vyanzo vingine. Matibabu: Tumia Chumvi au Formalin kwa uangalifu chini ya ushauri wa kitaalamu. |
Kanuni ya Dhahabu ya Kinga:
Simamia Maji, siyo Magonjwa! Kadiri ubora wa maji unavyokuwa bora (pH, Oksijeni, Amonia), ndivyo uwezekano wa samaki wako kuugua unavyopungua.
6.2. Mbinu za Kinga na Matibabu Rahisi (Kutumia Chumvi, n.k.)
Njia rahisi na salama zaidi ya kwanza ya kupambana na magonjwa mengi ya nje na vimelea ni kwa kutumia chumvi:
- Matibabu kwa Kutumia Chumvi (Salt Bath):
- Chumvi ya Kawaida: Tumia chumvi isiyo na Iodine (Non-iodized Salt).
- Kiasi: Fanya Short Bath (kuoga kwa muda mfupi): Weka samaki kwenye tangi dogo lenye kiwango cha chumvi cha 3% – 5% (kilo 3 hadi 5 za chumvi kwa lita 100 za maji) kwa dakika 5 hadi 10. Angalia samaki kwa karibu; wakianza kuonyesha dalili za msongo, warudishe kwenye bwawa mara moja.
- Matibabu ya Kudumu: Unaweza kuweka kiwango kidogo cha chumvi (kama 0.5%) kwenye bwawa kwa muda wa siku kadhaa ili kuua vimelea vinavyoishi nje ya samaki.
- Kupunguza Msongo (Stress Management): Msongo huua samaki. Epuka kuwafanyia grading (kutenganisha samaki) au kubadilisha maji wakati wa jua kali. Fanya kazi hizi mapema asubuhi au jioni.
6.3. Changamoto Zinazoletwa na Bwawa: Kuvuja kwa Maji, Wanyama Waharibifu
- Kuvuja kwa Maji (Seepage):
- Bwawa la Udongo: Ikiwa udongo wako haukuwa na mfinyanzi wa kutosha, utashuhudia kuvuja. Suluhisho ni kuongeza safu nene ya udongo wa mfinyanzi au kuweka turubai (liner) ndani ya bwawa.
- Matangi ya Zege: Nyufa huweza kutokea kutokana na mabadiliko ya joto au ujenzi mbaya. Nyufa ndogo zinaweza kuzibwa kwa kutumia saruji ya kuzuia maji (Waterproof Cement).
- Wanyama Waharibifu:
- Ndege: (Mfano: Korongo). Hawa huiba vifaranga. Funika bwawa/tangi kwa wavu mwepesi (netting).
- Mijoka/Nyoka: Huweza kuingia kuvizia samaki au vyura (ambao ni chanzo cha magonjwa). Safisha mimea na manyasi yote yanayozunguka bwawa.
- Wizi: Weka uzio imara kuzunguka shamba lako na weka ulinzi wa uhakika.
6.4. Changamoto ya Gharama: Kuweka Akiba ya Dharura kwa Ajili ya Chakula
Kama tulivyoona katika Sura ya 5, gharama za chakula ni kubwa. Kuwa na usimamizi mbaya wa fedha kunaweza kufanya biashara kufa katikati ya mzunguko.
- Mkakati wa Akiba: Daima weka akiba ya chakula kwa angalau mwezi mmoja mbele. Hii inakulinda dhidi ya ongezeko la bei ya chakula au changamoto za usafirishaji.
- Kutafuta Vyanzo Mbadala: Ikiwa gharama za chakula cha kibiashara ni kubwa, fanya utafiti wa vyanzo vya protini vya bei nafuu nchini (kama vile mabaki ya viwanda vya kusindika samaki, Black Soldier Fly Larvae (BSFL), au silage ya samaki).
Sura ya 7: MASHAMBULIZI, USALAMA, NA FAIDA ZAIDI
Sura hii inajikita katika hatua za mwisho za ufugaji: Kuvuna, Kuuza, na kuongeza faida yako.
7.1. Faida za Kambale Kulinganisha na Samaki Wengine (Sato/Tilapia): Uwezo Sugu na Kasi ya Ukuaji
Ni muhimu kurudia faida za Kambale, kwani hizi ndizo zinazokupa faida ya ushindani sokoni:
| Kipengele | Kambale (Catfish) | Sato (Tilapia) | Sababu ya Uchaguzi wa Kambale |
| Uwezo wa Kuishi | Sugu sana; huweza kuishi kwenye oksijeni ya chini na maji machafu. | Nyeti zaidi; inahitaji viwango vya juu vya oksijeni na maji safi. | Kinga ya Hasara: Inamfaa zaidi mfugaji anayeanza ambaye bado anajifunza. |
| Kasi ya Ukuaji | Hukua haraka na kufikia kilo 0.8 ndani ya miezi 6. | Ukuaji wake unategemea zaidi ubora wa chakula na joto la maji. | Mzunguko wa Biashara Haraka: Mtaji unarudi kwa haraka. |
| Msongamano | Huweza kufugwa katika msongamano mkubwa sana (High density), hadi 50 samaki/m$^3$ au zaidi. | Huhitaji msongamano wa wastani (Moderate density) ili kuepuka msongo na matatizo ya uzazi usiodhibitiwa. | Faida Kwenye Nafasi Ndogo: Mapato mengi kwa eneo dogo. |
| Soko/Bei | Huuzika kwa bei ya juu zaidi ikiwa imekaangwa au kuchomwa (Value-added products). | Mara nyingi huuzwa mbichi kwa bei ya chini kidogo. | Faida Kubwa: Ina uwezo mkubwa wa kuongeza thamani. |
7.2. Kuvuna na Kuuza Kambale (Harvesting and Marketing): Jinsi ya Kufanya Biashara Ilipe
Kuvuna ni kilele cha juhudi zako. Fanya iwe kwa mpangilio mzuri.
- Maandalizi ya Kuvuna:
- Acha Kulisha: Acha kuwalisha samaki saa 24 kabla ya kuvuna. Hii husafisha matumbo yao na kuboresha ubora wa nyama.
- Andaa Soko: Hakikisha unajua wateja wako mapema na kiasi wanachohitaji. Usivune bila soko la uhakika.
- Kupunguza Msongo: Vuna mapema asubuhi au jioni. Tumia wavu safi na epuka kuwajeruhi samaki.
- Mbinu za Kuvuna:
- Kutoa Maji Yote: Kwa mabwawa ya udongo, toa maji yote polepole hadi samaki wabaki kwenye eneo dogo la kina.
- Kutumia Wavu Maalum: Tumia wavu wa kuvunia (Harvesting Net) kwa matangi ya zege/plastiki.
- Uuzaji (Marketing):
- Masoko Lengo: Lenga mahoteli, migahawa ya kuchoma, baa, au masoko ya jumla.
- Bei: Jua bei ya soko la sasa. Bei ya kambale huweza kuwa juu zaidi ikiwa imeongezwa thamani.
7.3. Njia za Kuongeza Thamani (Value Addition): Kukaanga, Kuchoma, na Kufanya Nyama Kavu
Kuongeza thamani kwa mazao yako ndio siri ya kupata faida kubwa zaidi.
- Usindikaji wa Moshi (Smoking):
- Kambale iliyochomwa (Smoked Catfish) ina bei ya juu sana na inaweza kuhifadhiwa kwa muda mrefu (miezi kadhaa).
- Tumia tanuri safi za kuchomea na kuni zinazotoa moshi mzuri (kama miti ya matunda).
- Kukaanga na Kuuza:
- Safisha samaki vizuri, kata vipande vidogo, na kaanga. Uza kwenye migahawa au maeneo ya biashara ndogo ndogo. Hii inafaa kwa maeneo ya mijini.
- Kufanya Nyama Kavu (Dry Fillets):
- Ondoa mifupa, kisha kausha nyama iliyobaki juani au kwenye kifaa maalum cha kukaushia. Hii inafaa kwa kusafirisha umbali mrefu.
7.4. Usajili na Kanuni za Serikali (Wapi Pa Kuanzia: Wizara ya Mifugo na Uvuvi)
Kufuga kihalali kunalinda biashara yako.
- Leseni na Vibali: Tafuta ushauri kutoka kwa Afisa Uvuvi wa Wilaya yako. Utahitaji leseni ya ufugaji wa samaki (Aquaculture License).
- Manufaa ya Usajili: Serikali inatoa elimu, ushauri, na wakati mwingine ruzuku au mikopo kwa wafugaji waliosajiliwa. Usajili pia unakupa uhalali sokoni.
- Kuzingatia Sheria: Zingatia sheria za mazingira, hasa jinsi ya kutupa maji machafu ya bwawa lako ili yasichafue vyanzo vya maji vya jirani.
NYONGEZA (APPENDIX)
A. Ratiba ya Mzunguko Mzima wa Ufugaji (Mfano wa Miezi 6)
Ratiba hii inatoa muongozo wa haraka wa kile unachopaswa kufanya kila mwezi:
| Mwezi | Kazi Kuu | Usimamizi wa Maji | Chakula na Samaki |
| Mwezi wa 1 | Kuandaa Bwawa/Tangi, Kuweka Vifaranga. | Angalia pH na Amonia kila siku. Badilisha maji 20% kila wiki. | Vifaranga (5-10g). Lisha 5-8% ya uzito wa mwili (mara 4-5 kwa siku). Protini 38%-40%. |
| Mwezi wa 2 | Kuendelea na Grading (Kila baada ya wiki 3). | Angalia kiwango cha oksijeni. Ongeza aeration (oksijeni) inapohitajika. | Lisha 3-5% ya uzito wa mwili (mara 3-4 kwa siku). Protini 35%. |
| Mwezi wa 3 | Samaki hukua haraka. Zingatia usafi. | Badilisha maji mara kwa mara, kwani samaki wameongezeka. | Lisha 3% ya uzito wa mwili (mara 3 kwa siku). Protini 30%. |
| Mwezi wa 4 | Samaki hufikia uzito wa 300g-400g. Rekodi ukuaji. | Hakikisha hakuna magonjwa. Weka chumvi kidogo kama kinga. | Lisha 2.5% ya uzito wa mwili. Tumia pellets kubwa (4.0mm). |
| Mwezi wa 5 | Maandalizi ya Soko. Punguza ulaji. | Maji safi sana. Usibadilishe maji wiki ya mwisho. | Lisha 2% ya uzito wa mwili. Acha kulisha siku ya mwisho kabla ya kuvuna. |
| Mwezi wa 6 | KUVUNA. Kufanya hesabu ya faida na hasara. | Tupa maji safi mahali pasipo na madhara kwa mazingira. | Vuna Samaki wenye uzito wa 0.7kg – 1.0kg. |
B. Jedwali la Kiasi cha Chakula Kulingana na Uzito wa Samaki
Jedwali hili linatumia kiwango cha 2.5% ya uzito wa samaki kwa siku kama wastani wa ulaji (kwa samaki wa grow-out).
| Uzito wa Samaki (gramu/samaki) | Idadi ya Samaki Waliofugwa | Jumla ya Uzito wa Samaki (kg) | Kiasi cha Chakula cha Kila Siku (kg) |
| 200g (Mwezi 3) | 5,000 | 1,000 kg | 25 kg |
| 400g (Mwezi 4) | 5,000 | 2,000 kg | 50 kg |
| 600g (Mwezi 5) | 5,000 | 3,000 kg | 75 kg |
| 800g (Mwezi 6) | 5,000 | 4,000 kg | 100 kg |
| Jumla ya Chakula kwa Mzunguko Mzima: (Kama ilivyokadiriwa awali: 5,200 kg) |
Kumbuka: Jedwali hili ni makadirio. Kila siku unatakiwa kupima uzito wa samaki wachache (Sampling) ili kubadilisha kiwango cha chakula cha kila siku.
C. Orodha ya Wazalishaji wa Vifaranga Wanaotambulika (Mfano tu)
- MUHIMU: Orodha hii ni mfano tu na inapaswa kutafitiwa na kuthibitishwa na Wizara ya Mifugo na Uvuvi nchini Tanzania.
- Chuo cha Kilimo (Agriculture Training Institutes) Hatcheries: Vyuo vingi vya kilimo na uvuvi nchini vina vituo vya uzalishaji vifaranga bora. Waweza kuwa chanzo cha uhakika na cha kuaminika.
- Wazalishaji Binafsi Wakubwa: Tafuta wale wanaofuga kitaalamu na kutoa udhamini wa afya ya vifaranga vyao.
- Vituo vya Utafiti vya Serikali (TAFIRI / Vituo vya Uvuvi): Hawa mara nyingi hutoa vifaranga vya ubora wa juu.
Mwisho wa Kitabu:
Asante kwa kutumia mwongozo huu. Kwa kufuata hatua hizi kwa umakini, utafanya ufugaji wa kambale kuwa biashara yenye faida kubwa na endelevu. Tunakutakia mafanikio mema!