JIFUNZE TIBA ASILI ZA KUKU | Namna ya kutibu magonjwa ya kuku kwa tiba za asili bila kutumia madawa ya Dukani

TIBA ZA ASILI KWA KUKU (MWONGOZO KAMILI ULIOBORESHWA)

YALIYOMO

• UTANGULIZI
  • Kwanini Tiba Asili Zinafaa kwa Mfugaji wa Kitanzania?
  • Tahadhari Muhimu
• SURA YA KWANZA: MAGONJWA NA DALILI ZAKE
  • COCCIDIOSIS
  • TYPHOID
  • KIPINDUPINDU (Fowl Cholera)
  • KIDERI / MDONDO / NEWCASTLE
  • GUMBORO
  • NDUI (Fowl Pox)
  • MARKES’ (MAHEPE)
  • MINYOO
  • MAFUA (Infectious Coryza)
  • UKOSEFU WA VITAMINI
  • UKOSEFU WA MADINI
  • DALILI ZA JUMLA KWA KUKU MGONJWA
• SURA YA PILI: TIBA KWA UJUMLA (MIMEA NA VIAMBATO)
  • 2.1 MPAPAI
  • 2.2 MPERA
  • 2.3 MWEMBE
  • 2.4 PILI PILI
  • 2.5 KITUNGUU SAUMU
  • 2.6 KITUNGUU MAJI
  • 2.7 MTAKALANG’ONYO (EUFOBIA)
  • 2.8 SHUBIRI MWITU (ALOE VERA)
  • 2.9 MCHAICHAI
  • 2.10 MSTAFELI
  • 2.11 MBEGU ZA MABOGA
  • 2.12 MWAROBAINI
  • 2.13 NDULELE
  • 2.14 MNYONYO
  • 2.15 MBILIMBI
  • 2.16 BINZARI
  • 2.17 BITTER LEAF
  • 2.18 MKOROSHO
  • 2.19 MLONGE
  • 2.20 TANGAWIZI
  • 2.21 KAROTI
  • 2.22 TANGO
  • 2.23 MZUNGWA
  • 2.24 BEETROOT
  • 2.25 LIMAU
  • 2.26 MKAA
  • 2.27 MAJIVU
  • 2.28 KARAFUU
  • 2.29 LUSINA
  • 2.30 MAJANI YA PARACHICHI
  • 2.SURA 31 APPLE CIDER VINEGER
  • 2.32 MAGANDA YA NDIZI
  • 2.33 MAJANI YA MBOGA MABOGA
  • 2.34 TIKITI MAJI MBARIDI
• SURA YA TATU: KUTIBU MAGONJWA KWA KUCHANGANYA MIMEA
  • 3.0 MAGONJWA YA BAKTERIA
  • 3.1 MAFUA MAKALI
  • 3.2 MAFUA YA KATI
  • 3.3 MUHARO WA DAMU (COCCIDIOSIS)
  • 3.4 TYPHOD
  • 3.5 MINYOO
  • 3.6 KIPINDUPINDU
• SURA YA NNE: MAGONJWA YA VIRUSI
  • 4.1 MAHEPE (MARKES)
  • 4.2 KIDERI (NEWCASTLE)
  • 4.3 GUMBOLO (MUHARO MWEUPE)
  • 4.4 NDUI
• SURA YA TANO: VIDONDA NA UVIMBE
• SURA YA SITA: UTITILI NA VIROBOTO
• HITIMISHO

UTANGULIZI

Tiba na afya ya kuku imekuwa miongoni mwa changamoto kubwa sana kwa wafugaji. Wanaofuga kibiashara, matumizi ya dawa na tiba bado kimebaki kuwa kitendawili kikubwa. Katika tafiti zetu tulizofanya, tumebaini miongoni mwa mambo ambayo wafugaji wengi wamekuwa na changamoto ni namna bora ya kutoa tiba kwa kuku endapo ataumwa, na namna bora ya kuwakinga kuku dhidi ya magonjwa.

Kuna jambo moja ambalo bado halijakaa sawa: tokea kuku waanze kufugwa kibiashara, tiba za asili za kuwatibu kuku ni kama zinapotea kwa kasi sana. Ukirudi nyuma miaka kama kumi hivi, tiba pekee za kumtibia kuku zilikuwa ni tiba za asili.

Kuna faida nyingi kwenye matumizi ya dawa za asili ukilinganisha na tiba za dawa za viwandani, miongoni mwa faida hizo ni: i. Gharama Nafuu: Hazina gharama kwa kiasi kikubwa. Hizi huchumwa (mbegu, majani) kutoka kwenye mimea ambayo inapatikana katika mazingira yetu. ii. Upatikanaji: Zinapatikana kwa urahisi zaidi kuliko dawa za viwandani. iii. Zinatibu na Kukinga: Zina uwezo wa kutibu magonjwa mengi na kuimarisha kinga ya mwili. iv. Muda wa Kusubiri (Withdrawal Period): Dawa nyingi za asili hazina muda mrefu wa kusubiri. Unaweza kutumia mayai au nyama muda mfupi baada ya tiba (ingawa ni vizuri kusubiri kidogo).

Kwanini Tiba Asili Zinafaa kwa Mfugaji wa Kitanzania?

Mbali na faida zilizotajwa hapo juu, tiba asili zina umuhimu wa kipekee kwa mfugaji wa Kitanzania kwa sababu zifuatazo:

1. Uhalisia wa Kiuchumi: Dawa nyingi za kisasa za viwandani (antibiotics, vitamin) ni ghali. Mfugaji mdogo wa Kitanzania, hasa anayeishi kijijini, anaweza kushindwa kumudu gharama hizi mara kwa mara. Tiba asili zinampa njia mbadala ya gharama nafuu sana.
2. Upatikanaji (Accessibility): Maduka ya dawa za mifugo (Agro-Vet) mara nyingi hupatikana mijini na kwenye miji midogo. Mfugaji aliye mbali kijijini hupata shida kuzifikia dawa hizi kwa haraka. Kinyume chake, mimea kama Mwarobaini, Mpera, Mpapai, na Kitunguu Saumu inapatikana shambani kwake au kwa jirani.
3. Urithi na Uzoefu: Haya si mageni. Ni maarifa ambayo yamekuwepo kwenye jamii zetu kwa vizazi vingi. Bibi na babu zetu walitumia mimea hii kutibu kuku na ilifanya kazi. Ni kurudisha na kuboresha elimu ya jadi iliyokuwa ikipotea.
4. Uhuru wa Mfugaji: Tiba hizi zinampa mfugaji uwezo wa kutatua changamoto zake mwenyewe kwa haraka bila kusubiri bwana shamba (ambaye anaweza kuwa mbali) au kutafuta pesa ya kununua dawa za gharama kubwa.

Tahadhari Muhimu

Ingawa tiba asili ni nzuri, ni muhimu sana kuzingatia yafuatayo:

1. “Asili” Haimaanishi “Hakuna Madhara”: Kauli kwamba “Hazina madhara kwa kuku” si sahihi kisayansi. Mimea mingi inaweza kuwa SUMU (toxic) ikipewa kwa kiasi kikubwa (overdose). Daima tumia kiasi kilichopendekezwa.
2. Mimea Hatari: Mimea kama Mtakalang’onyo (Eufobia) ina utomvu ambao ni sumu kali. Inaweza kuua kuku au hata kusababisha upofu kwa binadamu ikigusa jicho. Tumia kwa tahadhari KUBWA SANA au itafute tiba mbadala iliyo salama.
3. Vipimo ni vya Kienyeji: Vipimo kama “majani sita” au “viganja vinne” si sahihi kisayansi na vinaweza kutofautiana sana. Jani moja la mmea mmoja linaweza kuwa na nguvu kuliko majani kumi ya mmea mwingine. Anza na dozi ndogo kuangalia matokeo.
4. Kinga Dhidi ya Tiba: Magonjwa mengi ya virusi (Kideri, Gumboro) hayana tiba ya moja kwa moja, hata ya viwandani. Mimea hii husaidia kuongeza kinga ya mwili (immune-booster) ili kuku apambane na ugonjwa, na kutibu magonjwa nyemelezi (secondary infections). Chanjo ndiyo kinga bora zaidi dhidi ya virusi.

Tumia mwongozo huu kwa busara, na pale unapopata shida, wasiliana na bwana au bibi shamba aliye karibu nawe.

SURA YA KWANZA: 1.0 MAGONJWA NA DALILI ZAKE

Katika huu mwongozo, tutakuwa tukitaja majina kwa ujumla ya magonjwa na huenda usiyajue, kwani magonjwa hutambulika zaidi kwa dalili zake. Hivi, kupitia hii sura ya kwanza, utawaangalia kuku wako wameonyesha dalili zipi ndipo ujue ugonjwa ambao unawashambulia, na katika sura ya pili utaona mimea tofauti ambayo inatibu magonjwa mbalimbali yaliyoelezwa kwenye hii sura.

COCCIDIOSIS

• Dalili: Muharo mwekundu, wakati mwingine anahara damu kabisa.
• Kinachosababisha: Vimelea vidogo sana (protozoa) vya jamii ya Eimeria. Huenea kwa kuku kula kinyesi chenye mayai ya vimelea hivi, hasa kwenye mazingira machafu na yenye unyevu.

TYPHOID

• Dalili: Mharo wa kijani iliyopauka na nyeupe. Hakikisha hii dalili inaonekana kwa kuku walau watatu kati ya kuku kumi.
• Kinachosababisha: Bakteria anayeitwa Salmonella gallinarum. Huu ni ugonjwa wa kuambukiza sana kupitia maji, chakula, au kuku wagonjwa kuchanganyika na wazima.

KIPINDUPINDU (Fowl Cholera)

• Dalili: Mharo wa Njano iliyokolea.
• Kinachosababisha: Bakteria hatari anayeitwa Pasteurella multocida. Huenea haraka sana kupitia maji yaliyochafuliwa, panya, au ndege wa porini.

KIDERI / MDONDO / NEWCASTLE

• Dalili: Kijani iliyokolea. Pia huambatana na dalili nyingi kama kuku kusinzia, kugeuza shingo, kukohoa kwa mluzi (kwikwi).
• Kinachosababisha: Virusi (Virus) wa jamii ya Avian paramyxovirus type 1. Huu ni ugonjwa hatari sana wa virusi, huambukizwa kwa hewa na majimaji kutoka kwa kuku wagonjwa.

GUMBORO

• Dalili: Mharo mweupe ulio kama chokaa. Mara nyingi kama unafugia ndani, banda hulowana sana. Na baadaye kuku huvaa makoti.
• Kinachosababisha: Virusi (Virus) wa jamii ya Infectious Bursal Disease Virus (IBDV). Hushambulia mfumo wa kinga wa kuku (Bursa of Fabricius) na huenea kwa kasi kupitia kinyesi na mazingira yaliyochafuliwa.

NDUI (Fowl Pox)

• Dalili: Dalili kuu ya ndui ni vidonda au vipele kwenye upanga, mdomo, na kuzunguka macho.
• Kinachosababisha: Virusi (Virus) wa jamii ya Avipoxvirus. Huenezwa na mbu (ambao hufyonza damu ya kuku mgonjwa na kumwambukiza mwingine) au kwa kugusana moja kwa moja na vidonda.

MARKES’ (MAHEPE)

• Dalili: Kukakamaa viungo, kugeuza shingo, kushindwa kutembea vizuri, miguu kuishiwa nguvu. Ugonjwa huu huwashambulia sana vifaranga wadogo.
• Kinachosababisha: Virusi (Virus) wa jamii ya Herpesvirus. Huenea kwa njia ya hewa, hasa vumbi la manyoya kutoka kwa kuku walioathirika.

MINYOO

• Dalili: Kuku anajisaidia kinyesi chenye mharo wa kahawia (brown), muda mwingine anahara damu.
• Kinachosababisha: Aina mbalimbali za minyoo (parasitic worms) kama Ascaridia galli (minyoo ya duara) na Tapeworms (minyoo bapa). Kuku huyapata kwa kula mayai ya minyoo yaliyopo kwenye kinyesi au kula wadudu (kama konokono au mchwa) wenye viluwiluwi vya minyoo.

MAFUA (Infectious Coryza)

• Dalili: Kukoroma, kupiga chafya, kukohoa, kutoa udenda puani na mdomoni, macho kutoa machozi, macho kuvimba na macho kuwa na utando mweupe ambao huambatana na kuvimba macho yote mawili.
• Kinachosababisha: Hali hii inaweza kusababishwa na vimelea tofauti. Mafua makali (Infectious Coryza) husababishwa na bakteria Avibacterium paragallinarum. Lakini kuna magonjwa mengine kama CRD (Mycoplasma) na virusi vinavyoonyesha dalili zinazofanana. Huenea kwa hewa na maji.

UKOSEFU WA VITAMINI

• Dalili: Macho kuvimba na kushindwa kuona, kushindwa kutembea vizuri.
• Kinachosababisha: Lishe duni (chakula kisichokamilika) ambacho hakina viwango vya kutosha vya vitamini muhimu, k.m., Ukosefu wa Vitamin A (husababisha matatizo ya macho).

UKOSEFU WA MADINI

• Dalili: Kuku kushindwa kutembea, kuku kuishiwa nguvu miguuni, kuku tetea kutaga yai laini.
• Kinachosababisha: Lishe duni isiyo na madini ya kutosha, hasa Calcium na Phosphorus. Hii husababisha kuku kutaga mayai laini na matatizo ya mifupa (kushindwa kutembea).

DALILI ZA JUMLA KWA KUKU MGONJWA

(i) KUKOSA HAMU YA KULA (ii) KUJITENGA NA WEZAKE (iii) KUKAA KWENYE KONA ZA BANDA (iv) KUVAA MAKOTI (v) KUPUNGUA UZITO

Kumbuka ni muhimu sana kuwachunguza kuku wako, chini ya manyoya huenda ukaona viroboto na utitili.

SURA YA PILI: 2.0 TIBA KWA UJUMLA

Kwenye hii sura tunajikita zaidi kuelezea na kukufahamisha mimea yote ambayo ni tiba kwa kuku, kazi yake, viambato vyake, upatikanaji, na namna ya kuiandaa.

2.1 MPAPAI

Kwenye mpapai hutumika zaidi majani yake na mbegu za tunda lenyewe.

• Viambato Tendaji:
  • Papain: Hii ni ‘enzyme’ inayopatikana hasa kwenye tunda bichi na majani. Inasaidia sana kuvunja protini na inajulikana kwa sifa zake za kusaidia mmeng’enyo wa chakula. Pia inaaminika kusaidia kuharibu minyoo (anthelmintic).
  • Carpaine: Hii ni ‘alkaloid’ yenye sifa za kuzuia ukuaji wa baadhi ya vimelea na bakteria.
• Upatikanaji: Unapatikana kwa urahisi karibu maeneo yote ya Tanzania. Hupandwa sana majumbani, mashambani, na huota wenyewe.

MAJANI YA MPAPAI

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani mabichi sita, yasafishe vizuri na maji safi ya kutiririka, kisha yatwange au saga, kisha weka kwenye maji safi lita 10.
• Kuhifadhi: Unaweza yakausha kwenye kimvuli (kiasi yasikauke mpaka kuwa ya khaki, yawe kijani iliyokauka), kisha yatwange au saga. Vijiko vitatu kwenye maji lita 5. Hii njia itakusaidia kuyahifadhi kwa muda mrefu (wastani wa miezi 3).
• Magonjwa Yanayotibu: Minyoo, miharo, magonjwa ya matumbo, kinga ya magonjwa yanayosababishwa na bakteria, inaongeza vitamin na madini kwa kuku.

MBEGU ZA TUNDA LA PAPAI

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua mbegu za papai (tunda) lililokomaa au kuiva, zianike kwenye jua mpaka zikauke kabisa. Zitwange kwenye kinu au saga. Chukua vijiko vitatu kwenye maji lita sita.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo ya rangi zote, kuongeza vitamini na madini mwilini.

2.2 MPERA

Hapa hutumika zaidi majani ya mpera na mizizi yake.

• Viambato Tendaji:
  • Tannins: Majani ya mpera yana kiwango kikubwa cha ‘tannins’. Hizi zina sifa ya “kukausha” utando wa utumbo (astringent), na hivyo kusaidia sana kupunguza na kusimamisha miharo (antidiarrheal).
  • Quercetin: Kiambato kingine chenye sifa ya kuzuia bakteria na uvimbe (anti-inflammatory).
• Upatikanaji: Ni mmea unaopatikana kwa wingi sana nchi nzima. Unatumika kama ua wa nyumba, unakua porini, na hupandwa kwa ajili ya matunda.

MAJANI YA MPERA

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani kwenye jagi la lita mbili (usiyashindilie), yaoshe na maji safi ya kutiririka, yatwange au saga kisha changanya kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua ya kati, matumbo, miharo. Pia ni kinga ya magonjwa yanayosababishwa na bakteria.

MIZIZI YA MPERA

• Jinsi ya Kuandaa: Kata mizizi midogo midogo sita yenye urefu wa sentimita kumi, ioshe na maji safi ya kutiririka, itwange au chemsha kwenye maji lita tano kisha yaache yapoe kabisa. Na kama umeyatwanga, changanya na maji lita 5.
• Magonjwa Yanayotibu: Matumbo, miharo, na dalili za mwanzo kabisa za mafua, kuongeza madini mwilini.

2.3 MWEMBE

Hapa hutumika zaidi majani ya mwembe na magome ya mti wa embe.

• Viambato Tendaji:
  • Mangiferin: Hiki ni kiambato kikuu kinachopatikana hasa kwenye majani machanga na magome. Kina sifa za kupambana na virusi (antiviral) na bakteria.
  • Tannins: Kama ilivyo kwa mpera, pia hupatikana hapa na husaidia kwenye miharo.
• Upatikanaji: Miembe inapatikana kila mahali Tanzania, kuanzia mijini hadi vijijini.

MAJANI YA MWEMBE

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani kwenye jagi la lita mbili (usiyashindilie), yaoshe na maji safi ya kutiririka, yatwange au saga kisha changanya kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Matumbo, mafua, pia ni kinga ya mdondo au kideli.

MAGOME YA MTI WA MWEMBE

• Jinsi ya Kuandaa: Kwangua na panga magome mabichi kutoka kwenye shina au tawi la mwembe kisha yaanike mpaka yakauke kabisa. Baada ya kukauka, unaweza yakwangua kama unayaranda kwa kutumia kisu au kiwembe ili kupata vumbi laini, au unayatwanga na kuchekecha kupata hilo vumbi. Kisha chukua vijiko vitatu kwenye maji safi lita 5.
• Njia Nyingine: Unaweza kuyachemsha na maji kiasi (magome kama robo kilo) kisha ukayachanganya kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Matumbo, miharo na kuongeza madini.

2.4 PILI PILI

Hapa huwa tunatumia zaidi tunda lake. Aina ya pili pili ni yoyote ile, lakini kama unapata pili pili kali zaidi (kama pilipili kichaa), ndiyo huwa na nguvu zaidi.

• Viambato Tendaji:
  • Capsaicin: Hiki ndicho kiambato kinachosababisha “uwasho” au “ukali”. Capsaicin inajulikana sana kwa kuchochea mzunguko wa damu, kuongeza hamu ya kula, na ina sifa za kuzuia ukuaji wa bakteria. Pia husaidia kuku kukabiliana na stress (hasa ya joto).
• Upatikanaji: Hulimwa nchi nzima na hupatikana kwa urahisi sokoni, au inaweza kupandwa bustanini.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua pilipili tano, zisage kisha changanya kwenye maji lita 5. Au kama unatumia pilipili ya unga, tumia vijiko viwili vya chakula kwenye maji lita 5.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua yote, mdondo, Heat stress (namna ya kukabiliana na Baridi kali), kuchochea utagaji, kuongeza madini.

2.5 KITUNGUU SAUMU

• Viambato Tendaji:
  • Allicin: Hiki ni kiambato cha msingi na chenye nguvu zaidi. Hata hivyo, Allicin haipatikani kwenye kitunguu kizima. Hutengenezwa pale tu kitunguu kinapokatwa, kutwangwa, au kusagwa. Allicin ina sifa kali sana za kuua bakteria (antibacterial), virusi (antiviral), na fangasi (antifungal). Ni “antibiotic” ya asili yenye nguvu.
• Upatikanaji: Hulimwa kibiashara (maarufu mikoa ya Arusha, Manyara) na hupatikana kwa wingi sokoni mwaka mzima.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua vitunguu vya kati (sio punje) viwili, saga, weka kwenye maji lita tano.
  • Ushauri wa Kitaalamu: Ili kupata Allicin nyingi, twanga/saga kitunguu saumu na kiache kwa dakika 5-10 kabla ya kuchanganya na maji.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua ya awali, Matumbo na miharo, na minyoo.

2.6 KITUNGUU MAJI

• Viambato Tendaji:
  • Quercetin: Ni ‘antioxidant’ yenye nguvu inayosaidia kupambana na uvimbe na kuimarisha kinga ya mwili.
  • Michanganyiko ya Sulphur (Sulfur Compounds): Hutoa harufu kali na ina sifa za kuzuia bakteria.
• Upatikanaji: Hupatikana kwa wingi nchi nzima.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua kitunguu maji kimoja, kisage, weka kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua ya awali, matumbo na miharo.

2.7 MTAKALANG’ONYO (EUFOBIA)

• Viambato Tendaji: Mmea huu una viambato vingi, vikiwemo ‘Phorbol Esters’ na ‘Diterpenes’, vinavyopatikana kwenye utomvu wake mweupe (sap).
• Upatikanaji: Unapatikana kwa wingi sana. Hutumika kama mmea wa mapambo na hasa kama ua wa zeri (hedge) kuzunguka nyumba na mashamba.
• Jinsi ya Kuandaa (Kama ilivyoandikwa): Chuma majani manne, saga kisha changanya na maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu (Kama ilivyoandikwa): Mharo wa damu (coccidiosis), ndui (unatibu) na kideli (unatibu).
• TAHADHARI KUBWA SANA (ONYO KALI):
  • Utomvu (sap) mweupe wa mmea huu ni SUMU KALI (highly toxic).
  • Ukigusa ngozi unaweza kuunguza, na ukiingia jichoni unaweza kusababisha UPOFU WA MUDA AU WA KUDUMU kwa binadamu.
  • Kuwapa kuku mmea huu ni HATARI SANA kwani kiasi kidogo tu cha utomvu kinaweza kuwaua. Ingawa inawezekana una viambato vinavyotibu, hatari ya kuwapa sumu (overdose) ni kubwa kuliko faida.
  • USHauri: Usitumie mmea huu isipokuwa kama una utaalamu wa hali ya juu sana wa kupima kiasi sahihi. Tafuta tiba mbadala zilizo salama kama Mwarobaini au Aloe Vera.

2.8 SHUBIRI MWITU (ALOE VERA)

• Viambato Tendaji:
  • Acemannan: Hiki ni kiambato kikuu (polysaccharide) kinachopatikana kwenye jeli (ute) ya ndani. Kinajulikana sana kwa kuamsha na kuimarisha kinga ya mwili (immune-booster) ili kupambana na virusi na bakteria.
  • Aloin: Hupatikana kwenye ule utomvu wa njano ulio kati ya ganda la kijani na jeli ya ndani. Ni dawa kali ya kuharisha (laxative).
• Upatikanaji: Hupandwa sana majumbani kama mmea wa mapambo au dawa. Unastahimili ukame na unapatikana kirahisi.
• Jinsi ya Kuandaa: Chuma majani matatu kisha yasage katika vipande vidogo vidogo, changanya na maji lita tano.
  • Ushauri wa Kitaalamu: Unapotumia, menya ganda la kijani na jaribu kuondoa ule utomvu wa njano (Aloin) kwani unaweza kusababisha kuku kuhara sana. Tumia ile jeli nyeupe (ute) ya ndani tu.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua makali, typhod (matumbo), kipindu pindu. Kinga dhidi ya kideri, gumboro, Ndui na Mahepe.

2.9 MCHAICHAI

• Viambato Tendaji:
  • Citral: Hiki ndicho kiambato kinachopa harufu ya limau. Kina sifa za kuzuia ukuaji wa bakteria (antibacterial) na fangasi (antifungal), na pia husaidia kutuliza mwili (calming effect).
• Upatikanaji: Hupandwa sana kwenye bustani za nyumbani na hupatikana kwa wingi sokoni kwa ajili ya chai.
• Jinsi ya Kuandaa: Chuma majani ishirini, chemsha kwa dakika 30 kisha yaache yapoe.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, typhod, Ngozi, kushusha joto mwilini, kuondoa sumu, kusaidia mmeng’enyo wa chakula.

2.10 MSTAFELI

• Viambato Tendaji:
  • Annonaceous Acetogenins: Hivi ni viambato vyenye nguvu vinavyopatikana kwenye majani na mbegu. Vina sifa za kuzuia vimelea na baadhi ya seli za saratani (ingawa hili halijathibitishwa kwa kuku).
• Upatikanaji: Unapatikana sana maeneo ya Pwani, Morogoro, Tanga, na Zanzibar. Hupandwa majumbani kwa ajili ya matunda.
• Jinsi ya Kuandaa: Chuma majani ishirini, chemsha kwa muda wa dakika 30, kisha yaache yapoe.
• Magonjwa Yanayotibu: Typhod, miharo, Ngozi, kipindu pindu, kinga dhidi ya mafua, kideri, gumboro.

2.11 MBEGU ZA MABOGA

• Viambato Tendaji:
  • Cucurbitacin: Hiki ni kiambato (amino acid) kinachopatikana kwenye mbegu za maboga. Kina sifa ya kulemaza (paralyze) minyoo, hasa minyoo ya duara (roundworms) na minyoo bapa (tapeworms), na kuifanya itoke kirahisi wakati kuku anapata choo.
• Upatikanaji: Hupatikana kutoka kwenye maboga, ambayo hulimwa na kupatikana nchi nzima.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua mbegu zilizokauka vizuri, saga. Tumia unga wake vijiko vitatu vya chakula kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Minyoo, upungufu wa damu, kuondoa sumu, uvimbe, kuongeza utagaji.

2.12 MWAROBAINI

• Viambato Tendaji: Huu ni miongoni mwa mimea yenye nguvu zaidi.
  • Azadirachtin: Kiambato kikuu (kinapatikana zaidi kwenye mbegu) ambacho ni dawa kali ya asili ya kuua wadudu (insecticide) na kuzuia minyoo.
  • Nimbin & Nimbidin: Hupatikana kwenye majani na gome. Vina sifa kali za kupambana na virusi (antiviral), bakteria (antibacterial), na fangasi (antifungal).
• Upatikanaji: Mti huu unapatikana kwa wingi katika maeneo mengi Tanzania, hasa yale yenye ukame kiasi na maeneo ya pwani (k.m., Pwani, Tanga, Dar es Salaam, Dodoma). Hupandwa kando ya barabara na majumbani.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani mabichi viganja vinne, saga au twanga kisha weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Typhod, miharo, mafua, vidonda, kideli, Gumboro na Ndui.

2.13 NDULELE

(Huenda unamaanisha mmea jamii ya Solanum, kama vile ‘Sodom Apple’ au ‘Mtunguja mwitu’)

• Viambato Tendaji:
  • Solanine & Saponins: Hivi ni viambato vyenye sifa ya kuzuia bakteria na fangasi. Hata hivyo, kwa kiasi kikubwa, Solanine ni sumu.
• Upatikanaji: Huota kama mmea wa porini pembezoni mwa mashamba na barabara, hasa maeneo ya vijijini.

MAJANI YA NDULELE

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani kumi, chemsha kwenye maji lita nne kwa muda wa dakika 20, kisha yaache yapoe.
• Magonjwa Yanayotibu: Minyoo.

MATUNDA YA NDULELE

• Jinsi ya Kuandaa: Pasua katikati kisha maji yake yapake kwenye kidonda kilichotokana na majeraha.
• Tahadhari: Matumizi ya ndani (kunywa) ya mmea huu yanahitaji tahadhari kwani matunda yake (berries) mara nyingi huhesabiwa kuwa na sumu kwa kiasi.

2.14 MNYONYO

• Viambato Tendaji (Mafuta):
  • Ricinoleic Acid: Hiki ndicho kiambato kikuu (karibu 90%) cha mafuta ya Mnyonyo (Castor Oil). Kina sifa kubwa sana za kupambana na uvimbe (anti-inflammatory) na maumivu.
• Upatikanaji: Mmea huu huota porini na pia hupandwa kwa wingi kwa ajili ya mbegu zake (castor beans).
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua mbegu za mnyonyo, zitoe kwenye gamba lake gumu mpaka upate ile ya ndani kabisa (nyeupe), kisha ikamue mpaka upate mafuta.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafuta yapakwe kwenye uvimbe (mfano miguuni kwa kuku wakubwa).
• ONYO KALI: Usiwape kuku mbegu zenyewe. Mbegu za Mnyonyo (ambazo hazijatolewa mafuta) zina sumu kali sana inayoitwa Ricin, ambayo inaweza kuua kuku na hata binadamu haraka sana. Tumia mafuta yaliyokamuliwa TU, na kwa matumizi ya NJE (kupaka) pekee.

2.15 MBILIMBI

• Viambato Tendaji:
  • Oxalic Acid: Hiki ndicho kiambato kinachotoa ule “ukali” au “uchachu” mkali. Kina sifa za kuzuia bakteria.
  • Vitamin C: Husaidia kuongeza kinga ya mwili.
• Upatikanaji: Hupandwa majumbani, hasa maeneo ya joto na pwani (Tanga, Dar, Morogoro, Zanzibar).
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua matunda ya mbilimbi sita, kisha yasage, weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua ya awali, miharo, typhod.

2.16 BINZARI

• Viambato Tendaji:
  • Curcumin: Hiki ndicho kiambato kikuu cha Binzari (Turmeric). Ni ‘antioxidant’ na ‘anti-inflammatory’ (hupunguza uvimbe) yenye nguvu sana. Pia ina sifa za kuzuia bakteria na ‘protozoa’ (kama Coccidia).
• Upatikanaji: Hulimwa na hupatikana kwa wingi sokoni kama kiungo cha chakula, iwe bichi (mzizi) au ya unga.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua vipande vinne vya binzari (bichi) kisha saga, weka kwenye maji lita tano. (Au kijiko kimoja cha unga).
• Magonjwa Yanayotibu: Minyoo, mharo wa damu (coccidiosis) na kipindu pindu na typhod. Pia binzari huchangia kiini cha yai kuwa cha njano.

2.17 BITTER LEAF

(Pia inajulikana kama Mchunga au Mjohoro)

• Viambato Tendaji:
  • Vernodalin & Saponins: Hivi ni viambato vinavyopa uchungu (bitterness). Vina sifa kali za kuzuia vimelea (anti-parasitic), hasa Coccidia, na pia kuzuia bakteria.
• Upatikanaji: Huota sana kama mmea wa porini, na pia hupandwa kwenye ua (zeri) za nyumba nyingi. Unapatikana kwa urahisi.
• Jinsi ya Kuandaa: Chuma majani viganja vinne kisha yatwange au saga, weka kwenye maji lita 5, halafu weka na kijiko kimoja cha chumvi.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, gumboro, kideli, ndui na typhod.

2.18 MKOROSHO

• Viambato Tendaji:
  • Tannins & Anacardic Acid: Majani na magome ya mkorosho yana viwango vya juu vya ‘tannins’ (husaidia kuhara) na ‘anacardic acid’ (husaidia kuzuia bakteria).
• Upatikanaji: Huu ni mmea mkuu wa biashara maeneo ya Kusini (Mtwara, Lindi) na Pwani. Unapatikana kwa wingi katika maeneo hayo.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani mabichi ishirini, yatwange au saga, weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Kipindu pindu, typhod, miharo, kuondoa sumu mwilini.

2.19 MLONGE

• Viambato Tendaji: Huu ni “Lishe Bora” (Superfood).
  • Lishe (Vitamini na Madini): Majani ya Mlonge yana viwango vya juu sana vya Vitamin C, Vitamin A, Calcium, na Protini. Hii huongeza kinga ya mwili kwa kiasi kikubwa.
  • Quercetin & Zeatin: Hizi ni ‘antioxidants’ zinazosaidia mwili kupambana na magonjwa.
• Upatikanaji: Unapatikana kirahisi sana. Watu wengi huupanda majumbani kama “mti wa miujiza” kwa ajili ya matumizi ya familia. Unastahimili ukame.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani mabichi viganja nane, yasage au twanga, weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, typhod, kipindu pindu, kinga ya mafua. (Zaidi hufanya kazi kama ‘lishe’ ya kuongeza kinga).

2.20 TANGAWIZI

• Viambato Tendaji:
  • Gingerol: Hiki ndicho kiambato kikuu kinachotoa ule ukali na harufu ya tangawizi. Kina sifa kali za kupunguza uvimbe (anti-inflammatory) na kuzuia bakteria. Pia husaidia sana mmeng’enyo wa chakula.
• Upatikanaji: Hulimwa kwa wingi na hupatikana sokoni mwaka mzima.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua vipande viwili vya tangawizi, kisha saga, weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua, miharo, kuchochea utagaji.

2.21 KAROTI

• Viambato Tendaji:
  • Beta-carotene (Vitamin A): Hiki ndicho kiambato muhimu zaidi. Vitamin A ni muhimu sana kwa afya ya macho, ngozi, na kuimarisha utando wa utumbo (gut lining) ili kuzuia vimelea kama Coccidia.
• Upatikanaji: Hulimwa na hupatikana kwa wingi sokoni.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua karoti tatu, saga, weka kwenye maji lita tatu.
• Magonjwa Yanayotibu: Macho, ngozi, typhod, kuimarisha kinga za mwili, kuzuia presha.

2.22 TANGO

• Viambato Tendaji:
  • Maji (Hydration): Tango lina zaidi ya 90% ya maji. Husaidia sana kupoza kuku wakati wa joto kali (heat stress) na kuwapa maji mwilini.
  • Vitamini K & Electrolytes: Husaidia afya ya jumla.
• Upatikanaji: Hulimwa na hupatikana kwa wingi sokoni.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua Tango tatu, saga, weka kwenye maji lita tatu.
• Magonjwa Yanayotibu: Macho, ngozi, typhod, kuimarisha kinga za mwili, kuzuia presha. (Kimsingi, ni msaada wa maji na vitamini).

2.23 MZUNGWA

(Viambato Tendaji:

• Upatikanaji: Hupandwa sana majumbani na mashamba (maarufu Tanga na Morogoro).
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani 15, yasage au yatwange, kisha changanya na maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, mafua na ni kinga ya kideli.

2.24 BEETROOT

• Viambato Tendaji:
• • Betalains: Hizi ndizo ‘antioxidants’ zinazopa Beetroot rangi yake nyekundu. Husaidia kuondoa sumu mwilini.
  • Nitrates & Chuma: Husaidia mzunguko wa damu na kuongeza damu.
• Upatikanaji: Hulimwa (hasa maeneo ya baridi kidogo) na hupatikana sokoni na supermarket.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua kiazi chenye ukubwa unaokaribia au kuzidi kidogo Nusu kilo, kisage, weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Kinga ya magonjwa yanayosababishwa na bakteria kama typhod, kipindu pindu, miharo. Kuongeza damu. Pia kuchochea utagaji.

2.25 LIMAU

• Viambato Tendaji:
  • Citric Acid & Vitamin C: Huu ni mchanganyiko wenye nguvu. Vitamin C huongeza kinga ya mwili. Citric Acid (uchachu) hufanya mazingira ya utumbo na maji kuwa na ‘asidi’ kidogo, jambo linalozuia ukuaji wa bakteria wengi wabaya.
• Upatikanaji: Hupatikana kwa urahisi sana, hupandwa majumbani na hupatikana sokoni nchi nzima.

TUNDA (JUISI)

• Jinsi ya Kuandaa: Chukua limau moja, kamlia mchuzi kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua, minyoo, kuchochea utagaji. Pia unaweza paka kwenye vidonda vya Ndui (husaidia kukausha kidonda).

MAJANI YA LIMAU

• Jinsi ya Kuandaa: Chuma majani 15, yaoshe vizuri, yasage au yatwange, changanya na maji lita kumi.
• Magonjwa Yanayotibu: Mafua, miharo.

2.26 MKAA

• Kiambato Tendaji:
  • Carbon (Carbon iliyoamilishwa kiasili): Mkaa una sifa ya kipekee ya kufyonza (Adsorption – si Absorb). Hii inamaanisha kwamba sumu, bakteria, na kemikali mbaya zilizomo tumboni hujishikiza kwenye uso wa mkaa na kutolewa nje ya mwili pamoja na kinyesi. Husaidia sana kwenye miharo na sumu (poisoning).
• Upatikanaji: Hupatikana kirahisi kutokana na mkaa wa kupikia (hakikisha si mkaa wenye kemikali).
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua mkaa, usage kwenye kinu uwe kama unga. Kiasi vijiko vitatu kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo yote, inaongeza madini ya calcium.
• Tahadhari: Unapotumia mkaa, usichanganye na dawa nyingine (za asili au viwandani) kwa wakati mmoja, kwani mkaa utafyonza na hiyo dawa na kuifanya isifanye kazi. Tenganisha walau kwa masaa 4.

2.27 MAJIVU

• Viambato Tendaji:
  • Lye (Potassium Hydroxide) & Madini: Majivu (hasa ya kuni ngumu) yana kiasi kikubwa cha ‘Potassium’ na madini mengine. Pia yana sifa ya ‘alkaline’ (kama sabuni kidogo), ambayo husaidia kuua baadhi ya vimelea na bakteria.
• Upatikanaji: Hupatikana kirahisi kutoka jikoni (mahali pa kupikia kuni). Tumia majivu safi ya kuni, siyo ya plastiki au takataka.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majivu laini vijiko viwili kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, kideri, kuongeza madini ya potasium. Ukimwaga unga wake bandani huondoa utitiri (hufanya kazi ya kukausha na kuua wadudu).

2.28 KARAFUU

• Viambato Tendaji:
  • Eugenol: Hiki ndicho kiambato kikuu (zaidi ya 80%) kinachopa harufu na nguvu. Eugenol ni ‘antiseptic’ (inaua vimelea) yenye nguvu sana. Pia husaidia kama ‘anesthetic’ (kupunguza maumivu).
• Upatikanaji: Ni zao kuu la biashara Visiwani (Zanzibar na Pemba) na hupatikana kama kiungo sokoni nchi nzima.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua unga wa karafuu vijiko viwili kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, typhod, mafua, kuchochea utagaji. Kuongeza uzito kwa kuku wa nyama.

2.29 LUSINA

(Leucaena)

• Viambato Tendaji:
  • Protini: Haya ni majani yenye kiwango cha juu sana cha protini, hivyo ni lishe bora (chakula cha ziada).
  • Mimosine: Hiki ni kiambato (amino acid) ambacho kinaweza kuwa sumu kwa kuku (na wanyama wengine) kikitolewa kwa wingi sana. Husababisha upungufu wa ukuaji na wakati mwingine kunyonyoka manyoya.
• Upatikanaji: Huota sana kama ua (zeri) na chakula cha mifugo. Unapatikana kirahisi.
• Jinsi ya Kuandaa: Unaweza ukawawekea majani wale, au ukasaga majani mabichi kiganja kama mbili kwenye maji lita 10, au unakausha majani kwenye kivuli kisha unatwanga (hii njia inakaa muda mrefu). Chukua vijiko vitatu kwenye maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Kinga ya magonjwa ya bakteria, inatumika kama vitamini na ina protini kwa wingi.
• Tahadhari: Kwa sababu ya ‘Mimosine’, usiwape kuku Lusina kama chakula kikuu kila siku. Tumia kiasi kidogo kama dawa au nyongeza ya chakula (supplement).

2.30 MAJANI YA PARACHICHI

• Viambato Tendaji:
  • Persin: Hiki ni kiambato kinachopatikana kwenye majani, gome, na mbegu ya parachichi.
  • Tannins & Saponins: Husaidia kwenye miharo na kuzuia bakteria.
• Upatikanaji: Miti ya maparachichi hupandwa sana majumbani na mashambani (maarufu mikoa ya Nyanda za Juu Kusini na Kaskazini).
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani 10, yasage kisha changanya kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Miharo, typhod, pia hufanya yai kuwa na kiini cha njano, kipindu pindu.
• Tahadhari: Kiambato cha ‘Persin’ kinajulikana kuwa na sumu kwa baadhi ya ndege (kama kasuku). Ingawa kuku wanaonekana kustahimili kiasi, tumia kwa tahadhari na kwa kiasi kidogo.

2.31 APPLE CIDER VINEGER

(Siki ya Tofaa)

• Viambato Tendaji:
  • Acetic Acid: Hiki ndicho kiambato kikuu (asidi ya siki). Husaidia kushusha pH (kuongeza asidi) kwenye utumbo wa kuku. Mazingira ya asidi si mazuri kwa ukuaji wa bakteria wabaya kama E. coli na Salmonella.
• Upatikanaji: Inapatikana supermarket. (Au unaweza kutengeneza siki ya kienyeji, k.m., ya ndizi, ingawa nguvu yake haijulikani).
• Jinsi ya Kuandaa: Inapatikana supermarket. Weka kiasi cha kijiko kimoja cha chakula (10-15ml) kwenye lita 5 za maji.
• Magonjwa Yanayotibu: Minyoo, inaongeza vitamini kwa kuku. (Kimsingi, hudhibiti bakteria wabaya na kusaidia mmeng’enyo).

2.32 MAGANDA YA NDIZI

• Viambato Tendaji:
  • Potassium & Madini: Maganda ya ndizi (hasa mbivu) yana kiasi kikubwa cha madini, hasa ‘Potassium’.
  • Fiber (Nyuzi Nyuzi): Husaidia mmeng’enyo wa chakula.
• Upatikanaji: Hupatikana kirahisi popote pale ndizi zinapoliwa.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua maganda ya ndizi mbivu au mbichi kisha yakatekate kwenye vipande vidogo vidogo, yaanike mpaka yakauke kabisa, yasage. Kisha yaweke kwenye chakula kwa 5% ya chakula ulichochanganya (mfano chakula cha 100kg, weka 5kg ya unga wa maganda ya ndizi).
• Magonjwa Yanayotibu: Kuongeza vitamini, kulahisisha mmeng’enyo wa chakula, na kuongeza protini.

2.33 MAJANI YA MBOGA MABOGA

• Viambato Tendaji:
  • Madini (Chuma, Calcium): Majani ya maboga ni chanzo kizuri cha madini haya.
  • Vitamin A & C: Husaidia kuongeza kinga ya mwili.
• Upatikanaji: Hupatikana kirahisi kutoka kwenye mimea ya maboga shambani au bustanini.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua majani, toa miiba (yamenye), kisha katakata, wape wale. Au twanga majani matano kisha changanya na maji lita 10.
• Magonjwa Yanayotibu: Kuongeza madini mbalimbali kama madini ya chuma, kalisiamu na vitamini. Pia ni kinga ya magonjwa ya miharo.

2.34 TIKITI MAJI MBARIDI

(Hili ni lile tikiti jeupe la mbegu, pia linajulikana kama ‘Citron Melon’ au ‘Kalahari Melon’, siyo lile jekundu)

• Viambato Tendaji:
  • Citrulline & Arginine: Hizi ni ‘amino acids’ zinazosaidia mzunguko wa damu na kuimarisha kinga.
  • Vitamin C: Huongeza kinga ya mwili.
• Upatikanaji: Hulimwa sana, hasa maeneo yenye ukame kiasi. Hupatikana sokoni.
• Jinsi ya Kuandaa: Chukua tikiti moja lenye ukubwa karibia kilo moja, kisha lisage lote (maganda, mbegu, na tunda la ndani), weka kwenye maji lita tano.
• Magonjwa Yanayotibu: Ni kinga na tiba ya magonjwa yote ya virusi kama, mahepe, kideri (mdondo), gumboro na ndui. (Hufanya kazi kama ‘immune-booster’ mwenye nguvu).

SURA YA TATU: KUTIBU MAGONJWA KWA KUCHANGANYA MIMEA

Hili ni eneo muhimu sana kwako mfugaji, na hizi tiba zitakupunguzia gharama kwa asilimia kubwa. Pia sio gharama tu, zinatibu magonjwa kwa asilimia kubwa sana, na kwa uhakika wa hali ya juu.

3.0 MAGONJWA YA BACTERIA

Haya magonjwa huwa yanatibika kwa asilimia kubwa lakini yanahitaji tiba sahihi na kwa wakati sahihi.

3.1 MAFUA MAKALI ( KUKOROMA, KUVIMBA MACHO, KUTOONA )

Mchanganyo wa Kitunguu saumu kimoja kizima, tangawizi moja, pili pili tano, kitunguu maji kimoja. Visage kwa kinu au blender kisha changanya kwenye maji lita kumi, wape kwa siku tatu mfululizo.

3.2 MAFUA YA KATI ( KIKOHOZI)

Mchanganyo wa Kitunguu maji nusu, kitunguu saumu kimoja kizima, tangawizi moja, pilipili tatu. Visage kwa kinu au blender kisha changanya kwenye maji lita kumi, wape siku tatu mfulilizo.

3.3 MUHARO WA DAMU ( COCCIDIOSIS)

• Njia 1: Majani sita ya mpapai, kitunguu saumu kimoja, mkaa vijiko viwili vya chakula. Visage kwa kinu au blender kisha changanya kwenye maji lita kumi, siku tatu mfululizo.
• Njia 2 (Tahadhari na Mtakalang’onyo): Saga majani manne ya mtakalang’onyo kisha saga na vitunguu saumu punje sita kwenye maji lita tano. Wape siku tatu. (Kumbuka onyo kuhusu Mtakalang’onyo!).
• Njia 3 (Salama Zaidi): Majani jagi moja la lita mbili ya mwarobaini kisha yasage, weka kwenye maji lita tano. Wape siku tatu mfululizo.

3.4 TYPHOD

• Njia 1: Saga majani sita ya mpapai na kitunguu saumu kwenye maji lita kumi. Wape siku tatu mfululizo.
• Njia 2: Chuma majani ya mlonge kwenye jagi la lita mbili kisha changanya na kitunguu saumu kizima kimoja kwenye maji lita tano. Wape siku tatu mfululizo.

3.5 MINYOO

• Njia 1: Magadi chumvi, vijiko viwili kwenye maji lita kumi, kwa siku mbili mfululizo.
• Njia 2: Saga majani mabichi saba ya mpapai, kisha weka kwenye maji lita kumi kwa siku tatu mfululizo.
• Njia 3: Vijiko viwili vya chakula vya unga wa mbegu za maboga kwenye maji lita tano. Siku tano mfululizo.

3.6 KIPINDUPINDU

• Njia 1: Chukua majani matatu ya Aloe Vera, kitunguu maji kimoja na kitunguu saumu kimoja. Saga, weka kwenye maji lita kumi kwa siku tatu mfululizo.
• Njia 2: Chukua majani sita ya mpapai, kitunguu saumu kimoja, na pilipili tatu. Saga kisha weka kwenye maji lita kumi kwa siku tatu mfululizo.

SURA YA NNE: 4.0 MAGONJWA YA VIRUSI

Tiba za asili ndilo chaguo pekee la kusaidia kuku kupambana na magonjwa yanayosababishwa na virusi (kwa kuongeza kinga), hakuna tiba za viwandani za kuua virusi hivi moja kwa moja.

4.1 MAHEPE (MARKES)

Chukua tikiti maji jeupe (tikiti maji baridi), saga maganda yake, tunda la ndani na mbegu zake. Weka kwenye maji lita tano kwa siku tano. AU saga majani matatu ya Aloe Vera, weka kwenye maji lita tano.

4.2 KIDERI (NEWCASTLE)

• Njia 1: Saga majani matatu ya aloe vera, kitunguu maji kimoja, na pilipili mbili na jivu vijiko viwili. Weka kwenye maji lita kumi, wape kwa siku tatu mfululizo.
• Njia 2: Saga majani ya mwarobaini viganja vinne kwenye maji lita tano. Wape kwa siku tatu mfululizo.

4.3 GUMBOLO ( MUHARO MWEUPE )

Saga majani matano ya mpapai, kitunguu saumu kimoja, kitunguu maji nusu, na unga wa mkaa kijiko kimoja cha chakula, kwenye maji lita kumi. Wape siku tatu mfululizo.

4.4 NDUI

Safisha vidonda kwa juisi ya limau (au maji ya chumvi). Kisha paka ute (jeli) wa Aloe Vera kwenye vidonda. Na pia kwenye maji yao ya kunywa, weka aloe vera (majani matatu yaliyosagwa) kwenye maji lita tano. Wape siku tatu mfululizo.

SURA YA TANO: 5. VIDONDA NA UVIMBE

• Vidonda: Visafishwe na maji yenye chumvi kidogo kisha vipake maji ya matunda ya Ndulele (au ute wa Aloe Vera).
• Uvimbe: Upakwe mafuta ya Mnyonyo (Castor Oil).

SURA YA SITA: 6. UTITILI NA VIROBOTO

• Njia 1: Mpake kuku kitunguu saumu (kilichosagwa) maeneo yenye viroboto au mwilini kama wana utitili. Kisha maji yao ya kunywa, sagia kitunguu saumu kimoja kwenye maji lita tano, wape kwa siku tatu. (Viroboto na utitili hawapendi harufu ya kitunguu saumu, kwahiyo wataondoka).
• Njia 2: Mwaga majivu makavu na safi bandani na kwenye vumbi wanalopenda kuogea. Majivu hufanya kazi ya kuua utitili kwa kuwa-kausha (desiccation).

HITIMISHO

Mwongozo huu unatoa misingi ya tiba asili. Kumbuka kwamba usafi wa banda, chakula bora, na maji safi ndiyo nguzo kuu za kuzuia magonjwa. Tumia tiba hizi kwa busara na daima zingatia usalama wako na wa kuku wako.

Kwa maelekezo zaidi, ushauri wa kitaalamu, au kupata vitabu HIKI NA VITABU vingine vya ufugaji, usisite kuwasiliana nasi kupitia simu namba: 0762089666. Tuko tayari kukusaidia.